Kim jest heros?

Gdy w Iliadzie Trojanie atakują obóz Achajów, dowiadujemy się, że na jednym jego brzegu znajdują się statki Ajasa, a na drugim Achillesa. Od tych ostatnich Trojanie stronią, jakby wiedząc, że choć heros się z walki wycofał, to głośno zapowiedział, że wróci, gdy tylko ktoś się odważy podłożyć ogień pod jego okręty. Gdzie zatem stoją statki i namioty oddziału Odyseusza? Oczywiście pośrodku obozu, zaraz przy ołtarzach służących całej armii. Czy to znaczy, że heros jest tchórzem? Niekoniecznie. Takie usytuowanie wskazuje raczej na zdrowy rozsądek i dbałość o bezpieczeństwo towarzyszy i własne. Istotna jest także bliskość do miejsc narady wspólnoty, a zatem i decyzji podejmowanych i ogłaszanych w centrum obozu. Wybory Odysa czynią go rozważnym do bólu – ani za odważnym, ani za tchórzliwym. Pamiętajmy, że i Achilles, i Ajas zostaną pod Troją na zawsze, a Odys, choć okrężną drogą, wróci jednak do domu.

Odys w trakcie walk o Troję jest typowym bohaterem – ma królewskie pochodzenie, wykazuje się siłą, odwagą w bitwie, wyróżnia go wygląd zewnętrzny, charyzma i umiejętność przemawiania. Nie czyni go to jednak nikim wyjątkowym, bo większość bohaterów achajskich przewyższa go we wszystkich tych cechach. Menelaos i Agamemnon mają lepsze pochodzenie, Achilles jest lepszym wojownikiem, Ajas czy Diomedes cechują się doskonałą siłą i powierzchownością. Nawet w sztuce przemawiania bardziej wyróżnia się Nestor, który na zebraniach starszyzny ma też większy posłuch. Odys w Iliadzie jest herosem, ale co najwyżej przeciętnym. Być może za to najbardziej kompletnym, heros ma bowiem wszystkich cech po trosze, gdy pozostali herosi muszą się w czymś wyróżniać. I tak Nestor nie jest (już) najdzielniejszym z wojowników, a Ajasowi wiele brakuje do bycia dobrym mówcą.

Inaczej sprawy się mają w Odysei, gdzie Odyseusz staje się bohaterem pierwszoplanowym i ujawnia cechy, które pod Troją wydawały się drugorzędne – spryt, rozsądek, pomysłowość i doświadczenie. I to one uczynią go sławnym w świecie, w którym nie samo pochodzenie, ale nade wszystko umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami staną się wyznacznikiem statusu. Mam tu na myśli epokę kolonizacji greckiej (VIII–VI wiek p.n.e.), która objęła przecież całe niemal Morze Śródziemne i Morze Czarne, a także czasy wypraw handlowych i kontaktów z innymi ludami, które dla Greków epoki archaicznej były chlebem powszednim.

Z drugiej strony żaden z wielkich dowódców i władców starożytności nie chciał być nowym Odyseuszem. Wszyscy naśladowali i podziwiali Achillesa czy Heraklesa jako wzorcowych bohaterów z przeszłości mitycznej. Odys to z pewnością rozsądny dowódca, świetny żeglarz i wojownik. Nigdy jednak nie był pierwszym czy najdzielniejszym wśród Achajów, a jego spryt i inteligencja nie były przymiotami przyciągającymi uwagę tak, jak umiejętności militarne Achillesa. Nie oznacza to oczywiście, że postać Odysa nie budziła zainteresowania i podziwu w starożytności. Aby dać tylko jeden przykład – Kallikrates, człowiek z otoczenia władcy Egiptu Ptolemeusza III, znany ze sprytu i inteligencji, uznawał Odysa za swego idola. W związku z tym wizerunek herosa umieścił na swojej pieczęci, a dzieciom nadal imiona Telegonos i Antikleja – odpowiednio imię syna i matki Odysa.

— Fragment publikacji Odyseusz. Biografia nieautoryzowana

Tomasz Mojsik (1974 r.) – historyk i filolog pracujący na Uniwersytecie w Białymstoku. Jego zainteresowania skupiają się na kulturze i społeczeństwie starożytnych Greków, a zwłaszcza na kwestiach dotyczących greckiej mitologii i religii. Jest tłumaczem i autorem wstępu oraz komentarza do Apollodora, Biblioteka opowieści mitycznych, Wrocław 2018. Opublikował m.in. Antropologia metapoetyki: Muzy w kulturze greckiej od Homer a do końca V w. p.n.e. (Warszawa 2011); Orpheus in Macedonia. Myth, Cult and Ideology (London 2022). Jest kierownikiem „Centrum badań nad mit/ografią” na Uniwersytecie w Białymstoku. W przygotowaniu jest tłumaczenie i komentarz do Opowiastek mitycznych i Astronomii Hyginusa, realizowane w zespole działającym pod jego kierunkiem w ramach grantu NPRH.